امام‌زاده اسماعیلاِسْماعیل، اِمام‌ْزاده، بقعه متعلق به یکی از اعقاب امام‌حسن (ع) در اصفهان می‌باشد. ۱ - نسبسلسله نسب اسماعیل در کتیبه بقعه ذکر شده است. [۱]
جابری انصاری، حسن، تاریخ اصفهان و ری، ج۱، ص۱۸۶، اصفهان، ۱۳۲۱ش.
جایگاه امام‌زاده اسماعیل در تاریخ عالم‌آرای عباسی محله «کلیار» نوشته شده، و صورت کلمه حاکی از این است که به نحوی با اطلاق کنونی، یعنی «گلبهار» که امام‌زاده در نزدیک این محله قرار دارد، مرتبط است. [۲]
اسکندربیک منشی، عالم‌آرای عباسی، ج۲، ص۸۷۰، تهران، ۱۳۵۰ش.
[۳]
هنرفر، لطف‌الله، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ج۱، ص۵۲۲، اصفهان، ۱۳۴۴ش.
۲ - کتیبههابنای فعلی امام‌زاده از دوره صفوی است و آن را می‌توان به روایت کتیبه‌ها و سنگ‌های قبور دریافت. قدیم‌ترین کتیبه‌ای که در این بنا وجود دارد، بر سنگ قبر قاضی صفی‌الدین محمد بن ملاعلی زواره‌ای عمدة القضات (د ۹۹۵ق) است که اکنون در ایوان غربی امام‌زاده قرار دارد. احتمالاً ساختمان مقبره او را به هنگام برپا داشتن بنای کنونی امام‌زاده خراب کرده‌اند. نوشته‌ها به خطوط بنایی، ثلث و نستعلیق، و «عمل صدرالدین سنگ‌تراش» است. بنای امام‌زاده گویا در دوره شاه عباس اول ( سال ۹۹۶ - ۱۰۳۸ق) آغاز شده، و در دوره شاه صفی (سال ۱۰۳۸-۱۰۵۲ق) پایان یافته است. کتیبه‌ای از کاشی معرق به خط ثلث و به قلم محمدرضا امامی در ۱۰۴۳ق، بر ایوان اصلی بنا تعبیه شده است. [۴]
نیکزاد امیرحسینی، کریم، تاریخچه ابنیه تاریخی اصفهان، ج۱، ص۱۲۷- ۱۲۸، اصفهان، ۱۳۳۵ش.
[۵]
هنرفر، لطف‌الله، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ج۱، ص۵۳۴ - ۵۳۵، اصفهان، ۱۳۴۴ش.
همچنین سنگ نوشته‌ای به خط ثلث و به قلم محمد محسن امامی درباره تعمیر ساختمان در ۱۱۱۴ق/۱۷۰۲م یعنی زمان شاه سلطان‌حسین (سال ۱۱۰۵- ۱۱۳۵ق) موجود است. پیرامون آن اشعاری است در ستایش شاه، و جمله‌ای در اهتمام محمد ابراهیم بیک برای کار ساختمان، به خط نستعلیق به قلم «علی‌نقی‌الامامی». بر دیوار سمت راست (غربی) ایوان، سنگ نوشته‌ای از همین خطاط به خط ثلث در بردارنده امری است که شاه درباره معافیت مردم محله امام‌زاده از «تکلیف یراق پوشی ایام عاشورا» مقرر کرده است. در دالان عریض مدخل امام‌زاده، کتیبه‌ای گچ‌بری به خط نستعلیق و به قلم محمد صالح اصفهانی، مضمون شعری است که بخشی از آن ماده تاریخ مرمت بنا به وسیله محمدابراهیم‌بیک در ۱۱۱۱ق است. کتیبه‌ای بر کاشی حاوی نسب‌نامه اسماعیل به خط نسخ در همین دالان قرار دارد و نوشته دیگر آن آیة الکرسی است. کتیبه‌ای در خود حرم آیاتی از سوره مُلک را در برمی‌گیرد، و نوشته‌ای دیگر عبارت «مقرب الخاقان محمد ابراهیم بیک یوزباشی» را دارد که شاید آذین‌های درون بقعه هم به دست همین محمد ابراهیم ترمیم شده است. کتیبه روی گریو گنبد، کاشی معقلی، و مشتمل است بر سوره توحید و آیه‌ای از سوره بقره، و نیز نام بنّا که حسینعلی است. ۳ - وضعیت بنامجموعه بنای امام‌زاده اسماعیل که برخی کتیبه‌های آن اجمالاً معرفی شد، مشتمل است بر حرم امام‌زاده و متعلقات آن همچون دهلیز ، هشتی، دالان و مقبره درویشان، صحن و مدرسه علمیه و مدخل چهار سوق که پیوسته به حرم، مقبره و مسجد شعیا قرار دارد. ناهمگونی مجموعه، بازگو کننده تطور تاریخی - معماری آن است. در داخل حرم دیوارها، طاقچه‌ها، نورگیرها، مقرنس‌ها، گنبد و... اغلب با گل و بوته‌های گچی به رنگ‌های طلایی، قرمز و سرمه‌ای تزیین شده‌اند. بیشتر سطح ازاره را سنگ‌های ۶ گوشه گل برجسته پوشانده است. ضریح امام‌زاده منبت و خاتم است و شبّاک فلزی دارد. [۶]
سدید السلطنه، محمدعلی، سفرنامه، ص۷۵، به کوشش احمد اقتداری، تهران، ۱۳۶۲ش.
[۷]
نورصادقی، حسین، اصفهان، ج۱، ص۱۵۲، تهران، ۱۳۱۶ش.
هولتسر (د ۱۹۱۱م/ ۱۳۲۹ق)، مأمور تلگرافخانه اصفهان، در یادداشت‌های خود سنگ گور را مرمری ذکر می‌کند. شبکه قوسی (کاربندی) گنبد همچون گنبدهای مساجد بزرگ اصفهان مبتنی بر سکنج است. [۸]
نورصادقی، حسین، اصفهان، ج۱، ص۱۵۲، تهران، ۱۳۱۶ش.
طرح و نقش درونی این گنبدها نشان‌دهنده علاقه عمومی هنرمندان مسلمان به نمود آرایشی‌ِ آثاری است که خلق کرده‌اند. این گنبد از بیرون با نقوش و رنگ‌های روشن کاشی معرق زینت یافته است و به نظر می‌رسد که مربوط به دوران شاه‌عباس و شاه‌صفی باشد. [۹]
نورصادقی، حسین، اصفهان، ج۱، ص۱۲۵۲، تهران، ۱۳۱۶ش.
[۱۰]
هنرفر، لطف‌الله، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ج۱، ص۵۲۴، اصفهان، ۱۳۴۴ش.
[۱۱]
هنرفر، لطف‌الله، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ج۱، ص۵۳۷، اصفهان، ۱۳۴۴ش.
در موازات ضلع شمالی گنبدخانه حرم، دهلیزی با پوشش قوسی وجود دارد که بر دیوارهای گچی آن شمایل حضرت علی و حسنین (ع)، و ابوالفضل العباس مشاهده می‌شود. ازاره‌ها از کاشی است و ستاره‌های کوچک ۸ پر آن ۷ رنگ است. در انتهای شرقی آن دری منبت به سمت مقبره شعیا وجود دارد که نام‌های امامان بر آن حک شده، و گمان می‌رود که در دوره آل مظفر (حک ۷۱۸- ۷۹۵ق) ساخته شده است. [۱۲]
جابری انصاری، حسن، تاریخ اصفهان و ری، ج۱، ص۱۸۹، اصفهان، ۱۳۲۱ش.
[۱۳]
مجدزاده صهبا، جواد، «درِ تاریخی امام‌زاده اسماعیل اصفهان»، یادگار، ج۱، ص۷۹_۸۰، تهران، ۱۳۲۳ش.
درِ انتهای شمالی راهرو به یک هشتی با آذین‌های معقلی آجر و کاشی باز می‌شود. طاق آن بلند است و قبه‌ای دارد که از داخل زینت‌های گچی آن منقوش به گل و بوته است. در غربی هشتی به اتاقی سکودار پیوسته است که معبری است برای ورود به فضایی ساده با دیواره‌های گچی دارای سکنج. در این اتاق تصاویری کوچک از حضرت‌علی (ع) و چند درویش به چشم می‌خورد. درِ شمالی هشتی به دالان ورودی امام‌زاده می‌پیوندد که طاق کاربندی دارد و به نقش‌هایی چون گل و مرغ آراسته شده است، و البته مانند دیگر قسمت‌های بنا، بخش‌هایی از تزیینات آن ریخته، و از بین رفته است. پشت دیوار غربی دالان، مقبره موسوم به درویشان قرار دارد که شباک چوبی حایل و گره چینی، آن را از دالان جدا کرده است. [۱۴]
نورصادقی، حسین، اصفهان، ج۱، ص۱۵۱، تهران، ۱۳۱۶ش.
ایوان کاشی کاری امام‌زاده واسطه میان این دالان با صحن است. دری مرصع داشته که زمانی اجزاء آن به سرقت رفته است و در نتیجه بعداً باقی‌مانده آن را هم برداشته‌اند [۱۵]
طهرانی، جلال‌الدین، «اصفهان»، گاهنامه، ج۱، ص۱۳۱، طهران، ۱۳۱۲ش.
[۱۶]
نورصادقی، حسین، اصفهان، ص۱۵۱، تهران، ۱۳۱۶ش.
[۱۷]
نیکزاد امیرحسینی، کریم، تاریخچه ابنیه تاریخی اصفهان، ج۱، ص۱۲۳، اصفهان، ۱۳۳۵ش.
مجموعه دارای صحنی وسیع است که در عین حال گذرگاهی است برای اهالی محل. حجره‌های طلاب در قسمت شمالی آن است. از جمله اجزاء قابل ملاحظه صحن دو سنگاب است. در اطراف صفه‌هایی وجود دارد که پشت بغل‌های آن‌ها از کاشی‌های ۷ رنگ با زمینه‌های آبی، زرد و سبز پوشیده شده است. ورودی چارسوق در گوشه جنوب غربی صحن است. این چار سوق گنبدی بزرگ و آجری با رسمی‌بندی دارد. [۱۸]
نورصادقی، حسین، اصفهان، ج۱، ص۱۵۰، تهران، ۱۳۱۶ش.
[۱۹]
هنرفر، لطف‌الله، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ج۱، ص۵۲۱، اصفهان، ۱۳۴۴ش.
[۲۰]
هنرفر، لطف‌الله، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ج۱، ص۵۳۸، اصفهان، ۱۳۴۴ش.
۴ - مقبره و مسجد شعیاوجه تسمیه مسجد کهن شعیا انتساب آن به یکی از انبیای بنی اسرائیل است، اما از مدفن او در اصفهان ، در منابع قدیم مسلمانان یادی نشده است. در عین حال یهودی نشین بودن اصفهان در گذشته شیوع فرهنگ یهودی را در آن‌جا امری طبیعی می‌نماید. مسجد موسوم به شعیا به موجب کتیبه مورخ ۱۱۱۲ق اولین مسجدی بوده است که در اصفهان ساخته شده، و آن را «ابوالعباس مفتی» در زمان حضرت علی (ع) بر پا داشته است [۲۱]
طهرانی، جلال‌الدین، «اصفهان»، گاهنامه،ج۱، ص۱۳۱-۱۳۲، طهران، ۱۳۱۲ش.
[۲۲]
مجدزاده صهبا، جواد، «درِ تاریخی امام‌زاده اسماعیل اصفهان»، یادگار، ج۱، ص۷۷- ۷۸، تهران، ۱۳۲۳ش.
اما صاحب مجمل التواریخ و القصص در ۵۲۰ق/۱۱۲۶م راجع به اولین مسجد اصفهان می‌نویسد: «جامع (محله) خوشینیان نخستین مسجد بود که به اصفهان کردند در اسلام و بناء آن ابوخناس مولای عمر بن خطاب کرد در خلافت علی بن ابی طالب (ع)». [۲۳]
مجمل التواریخ و القصص، به کوشش محمدتقی بهار، ج۱، ص ۵۲۴، تهران، ۱۳۱۸ش.
[۲۴]
هنرفر، لطف‌الله، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ج۱، ص۵۲۱، اصفهان، ۱۳۴۴ش.
یک درگاه از حرم امام‌زاده راه به مقبره شعیا دارد. این مقبره به اندازه امام‌زاده مزین نیست، ولی طاق آن قطاربندی است و ضریح چوبی گره چینی دارد. قبر گچی شعیا دارای ۶ وجه است و تقریباً ۶/۱ متر ارتفاع دارد. دهانه‌ای بزرگ فضای مقبره و مسجد را پیوند می‌دهد. در همسایگی شمالی این فضا ساختمان لاحق مسجد واقع شده است که مرکب از یک ایوان و شبستانی است که در امتداد حیاط جای گرفته، و انتهای جنوبی طول آن پهلوی ایوان است. ایوان کم عمق مسجد دارای دهانه‌ای به بلندی حدود ۸/۷ متر است و پایه‌هایی کوتاه و تقریباً مساوی با ثلث ارتفاع خود قوس دارد. در ایوان محرابی از کاشی و آجر که جزئی از آن نیز مرمری است، وجود دارد و دارای کتیبه‌هایی از دوره صفوی است. اکنون قسمت زیرین مناره در شبستان مسجد، و مابقی بر بام آن قرار دارد. این مناره ستبر احتمالاً از سده ۶ق/۱۲م است و سرمناره که باریک و کاشی کاری است، از اضافات بعدی است. اجزاء مختلف بنای امام‌زاده اسماعیل را در دوره معاصر مرمت کرده‌اند، و در زمره ابنیه تاریخی ایران ثبت شده است. [۲۵]
جابری انصاری، حسن، تاریخ اصفهان و ری، ج۱، ص۱۸۹، اصفهان، ۱۳۲۱ش.
[۲۶]
نیکزاد امیرحسینی، کریم، تاریخچه ابنیه تاریخی اصفهان، ج۱، ص۱۲۳، اصفهان، ۱۳۳۵ش.
[۲۷]
هنرفر، لطف‌الله، «گزارش نماینده باستان‌شناسی اصفهان»، ج۱، ص۵۸، آموزش و پرورش، تهران، ۱۳۳۶ش.
۵ - فهرست منابع(۱) اسکندربیک منشی، عالم‌آرای عباسی، تهران، ۱۳۵۰ش. (۲) جابری انصاری، حسن، تاریخ اصفهان و ری، اصفهان، ۱۳۲۱ش. (۳) سدید السلطنه، محمدعلی، سفرنامه، به کوشش احمد اقتداری، تهران، ۱۳۶۲ش. (۴) طهرانی، جلال‌الدین، «اصفهان»، گاهنامه، طهران، ۱۳۱۲ش. (۵) مجدزاده صهبا، جواد، «درِ تاریخی امام‌زاده اسماعیل اصفهان»، یادگار، تهران، ۱۳۲۳ش. (۶) مجمل التواریخ و القصص، به کوشش محمدتقی بهار، تهران، ۱۳۱۸ش. (۷) نورصادقی، حسین، اصفهان، تهران، ۱۳۱۶ش. (۸) نیکزاد امیرحسینی، کریم، تاریخچه ابنیه تاریخی اصفهان، اصفهان، ۱۳۳۵ش. (۹) هنرفر، لطف‌الله، «گزارش نماینده باستان‌شناسی اصفهان»، آموزش و پرورش، تهران، ۱۳۳۶ش. (۱۰) هنرفر، لطف‌الله، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، ۱۳۴۴ش؛ ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «امام‌زاده اسماعیل»، ج۸، ص۲۰. |